از میان قشرهاى ضعیف، سه گروه بردگان، خادمان و مستمندان در نگاه پیامبر اعظم صلى الله علیه و آله ارزش ویژه اى داشتند. انس بن مالک، غلام پیامبر مى گوید: من ده سال به پیامبر خدمت کردم و حال آنکه در این ده سال بر من چهره درهم نکشید؛ (یعنى مرا در هیچ کارى ملامت نکرد.)1 او در ترسیم محبت پیامبر و حرمت گزارى آن حضرت به غلامان خود مى گوید: هیچ دستى را به نرمى دست پیامبر ندیدم. او هرگز به من نگفت چرا چنین کردى و چرا چنین نکردى.2 در زمان جاهلیت و حتى پس از آن، زدن بردگان و غلامان مرسوم بود، ولى پیامبر هرگز خادم خود را نزد.3 هم نشینى با خادمان و غذاخوردن با آنها همواره امرى ناپسند بود، ولى پیامبر در زمانى که غرور و نخوت، جامعه جاهلى را فراگرفته بود، این سنت ناپسند را شکست و به پاس داشت حرمت انسانى، خادمان را در حلقه خود وارد ساخت. آن حضرت همواره مى فرمود: اِذَا اَتَى أَحَدَکُمْ خادِمُه بِطَعَامِهِ قَدْ کَفَاهُ عِلاجَهُ ودُخانَهَ فَلْیَجْلِسْهُ مَعَهُ. هرگاه خادمتان غذایى برایتان بیاورد که خود تهیه کرده و دودش را خورده است، باید او را هم نشین خود سازید.4 آن حضرت، یکى از نشانه هاى فروتنى را غذاخوردن با خادم مى دانست و مى فرمود: «الأَکْلُ مَعَ الْخادِمِ مِن التَّواضُعِ؛ غذا خوردن با خدمت کار، نشانه فروتنى است».5 پیامبر اعظم صلى الله علیه و آله نسبت به بردگان نیز فوق العاده مهربان بود. با آنها هم غذا مى شد. کار را بر آنها تحمیل نمى کرد. آنها را بنده خطاب نمى کرد، بلکه فتى یا فتاه (جوان مرد ـ جوان زن) مى نامید. در اسلام، بردگان اجازه دارند همه گونه پست هاى مهم اجتماعى را عهده دار شوند تا آنجا که مى توانند مقام مهم قضاوت را بر عهده گیرند. در دوران پیامبر نیز پست هاى برجسته اى، از فرماندهى لشکر گرفته تا پست هاى حساس دیگر، به بردگان آزاد شده سپرده مى شد. بسیارى از یاران بزرگ آن حضرت نیز مانند سلمان، بلال، یاسر و قنبر از بردگان یا بردگان آزاد شده بودند. همچنین پیامبر با یکى از کنیزان آزاد شده قبیله بنى المصطلق ازدواج کرد. در فرهنگ کنونى جامعه ما، فقیر، فردى نیازمند است که گاهى مردم به او بى توجهى مى کنند، ولى در فرهنگ اسلامى، فقیر و نیازمند حرمت دارد. او انسان است و هر انسان که مقام انسانیت خود را لکه دار نکرده باشد، شایسته احترام است. شیوه برخورد پیامبر با فقیران نشان دهنده این نکته است که نیازمندى و حتى درخواست، از مقام انسانیت نمى کاهد. بنابراین، باید به جایگاه انسانى فقیر توجه شود. پیامبر در آداب رویارویى با فقیر مى فرماید: اِذَا سَئَلَ السّائِلُ فَلا تَقْطَعُوا عَلَیْهِ مَسْأَلَتَهُ حَتَّى یَفْرُغَ مِنْها ثُمَّ رُدُّوا عَلَیْهِ بِوِقارٍ وَ لِینٍ اِمَّا بَذْلٍ یَسیرٍ اَوْ رَدٍّ جَمِیلٍ.6 هنگامى که حاجت مندى از شما چیزى بخواهد، گفتار او را قطع نکنید تا تمام مقصود خویش را شرح دهد. سپس با وقار و ادب و ملایمت به او پاسخ بگویید یا چیزى که در قدرت دارید، در اختیارش بگذارید یا به صورت شایسته اى او را بازگردانید. حضرت محمد صلى الله علیه و آله مى فرمود: «لا تَرُدُّوا السَّائِلَ وَلَوْ بِشِقِّ تَمْرةٍ؛ سائل را رد نکنید هر چند به پاره خرمایى باشد.»7 در گفتارى دیگر از پیامبر، اوج عزت خواهى، حرمت گزارى و ارزش گذارى به چشم مى خورد: «لِسائلٍ حَقٌّ وَ اِنْ جاءَ عَلَى فَرَسٍ؛ درخواست کننده حقى دارد هرچند سوار بر اسب بیاید.»8 این حدیث به ما مى گوید که وضع ظاهرى فرد نباید سبب شود تا فقیرى را به دروغ گویى متهم کنید، بلکه باید او را در ظاهر تصدیق کنید و تحقیرش نکنید. پیامبر مى فرماید: «لاتُطْعِمُوا الْمَسَاکِینَ مِمَّا لاتَأْکُلُونَ؛ از آن چیزى که خودتان نمى خورید، به مستمندان نخورانید».9