رسول خدا صلی الله علیه و آله با توجه به قبیله ها و پیوندهای خانوادگی، گروهان ها و گردان هایی را تشکیل می داد و از میان ایشان، افرادی را به پرچم داری یا فرماندهی آنان منصوب و بدین سان لشکر اسلام را دسته بندی و منظم می کرد. در برخی جنگ ها ـ مانند فتح مکه ـ رنگ هایی را برای لباس های گروهان های گوناگون برمی گزید.

پیامبر در بیشتر جنگ ها پس از سازمان دهی و گروهان بندی، در مکانی می ایستاد و از سپاه سان می دید. برای نمونه، در جنگ بدر در ناحیه بقع (متصل به مدینه)1 و در غزوه احد در منطقه شیخان2 از سپاه سان دید. رزمندگان در برابر حضرت رژه می رفتند و ایشان با دقت به آنان می نگریست که اگر کسی خلاف قانون عمل کرد، او را بازخواست کند. پیامبر در این دو جنگ، نوجوانانی را دید که هنوز به سن نبرد نرسیده اند و برخلاف دستور ایشان، در جنگ شرکت کرده اند. پیامبر آنان را خواست و اخراجشان کرد.

پیامبر در همه کارهای اجتماعی به نظم توجه داشت. نُعمان بن بشیر درباره توجه پیامبر به نظم می گوید:

رسول خدا صلی الله علیه و آله صفوف (نماز) ما را طوری منظم می کرد که گویی تیرها را در تیردان مرتب می کند تا آنکه دید ما از او غافل شده ایم. سپس روزی (برای نماز) بیرون آمد و خواست تکبیره الاحرام بگوید که دید مردی سینه اش را جلو آورده است. فرمود: ای بندگان خدا! صفوف خود را منظم کنید، وگرنه خداوند شما را از هم روگردان می کند (و دچار اختلاف می شوید).1

در بیشتر جنگ ها، پیامبرخدا نظام هایی را برای لشکر ترتیب می داد. چگونگی ایستادن در صف ها و تنظیم گروهان ها و دسته ها، انتخاب فرماندهان برای گروهان ها و گردان ها، مشخص کردن پرچم داران و... از کارهایی است که حضرت پیش از نبرد انجام می داد.

«در جنگ بدر پیامبر صفوف را مرتب می کرد و چوبه تیری که در دست داشت، آهسته به شکم کسانی می زد که از صف جلوتر ایستاده بودند. وقتی پیامبر از مقابل سواد غزیه گذشت، با پشت چوب تیر آهسته به شکمش زد و گفت: مساوی دیگران بایست، ای سواد بن غزیة».2

«در صبح روز احد نیز پیامبر به صف آرایی لشکر پرداخت. آن حضرت پیاده حرکت می کرد و صف ها را مرتب می ساخت و می فرمود: فلانی جلو بیا! یا فلانی عقب برو! اگر ملاحظه می فرمود که شانه کسی جلوست، او را کنارتر می برد و صف ها را چنان راست و مستقیم می آراست که گویی چون تیر راست بودند. چون صف ها آراسته و به نظام شد، مصعب بن عمیر را خواست و فرمود: پرچم را بگیر. مصعب پرچم را برافراشت و آن را پیشاپیش رسول خدا صلی الله علیه و آله می برد».3

یکی از نویسندگان عرب زبان بر این باور است که «تنظیم دسته های نظامی عرب ها در عصر پیامبر، برگرفته از نظامات امپراتوری روم بوده و هر دسته شامل ده نفر بوده و کوچک ترین گروه نظامی را پنج نفر سرباز تشکیل می داده است...

اگر جنگ جویان بسیاری در یک نبرد شرکت می کردند، صف های متعددی پشت سر هم تشکیل می شد و هر صف به جنگ با دشمن می پرداخت و در صورت سست شدن یک صف، صف بعدی به یاری گروه قبلی می شتافت و آیه «إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الَّذینَ یُقاتِلُونَ فی سَبیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ»4 (صف: 4)، به این نظام صف بندی در عصر نبوی اشاره دارد. علی بن ابی طالب علیه السلام نیز بر اساس این شیوه در صفین جنگید.5         

1. میزان الحکمة، ج13، ص6347، ح20335.

2. محمد بن جریر طبرى، تاریخ الامم و الملوک تاریخ طبرى، بیروت، مؤسسه اعلمى، 1403هـ . ق، چ4، ج2، ص149.

3. مغازى تاریخ جنگ هاى پیامبر، ص161.

4. ترجمه آیه: در حقیقت خدا دوست دارد کسانى را که در راه او صف در صف، چنان که گویى بنایى ریخته شده از سرب اند، جهاد مى کنند.

5. المفصل فى تاریخ العرب، ج5، ص442.    

پیامبر همیشه تأکید می کرد که سپاهیان باید پیرو فرمانده خویش باشند تا نظم برقرار شود و مسلمانان نیز آموخته بودند اختلاف هایشان با فرمان پیامبر پایان می پذیرد. در یکی از جنگ ها، میان مسلمانان درباره حرکت به سوی میدان نبرد یا جایی دیگر اختلاف رخ داد. پیامبر که پیش از این به مشورت آنها عمل کرده بود، اختلاف دوباره آنها را برنتابید و قاطعانه فرمود: اکنون به آنچه فرمان می دهم، توجه و پیروی کنید. در پناه خدا روان شوید. در صورتی که شکیبایی ورزید، نصرت از آنِ شما خواهد بود.1 مسلمانان نیز در بیشتر نبردها، فرمان بردار بودند و عاشقانه به دستورهای پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله عمل می کردند. اگر رزمندگان اسلام فرمان بردار نبودند، اسلام نمی توانست در مدت ده سال گسترش یابد.

پس به برکت رحمت الهی، با آنان نرم خو [و پر مهر] شدی و اگر تندخو و سخت دل بودی، به یقین از پیرامون تو پراکنده می شدند. پس، از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه و در کارها با آنان مشورت کن و چون تصمیم گرفتی، بر خدا توکل کن؛ زیرا خداوند توکل کنندگان را دوست دارد. (آل عمران: 159)

مشورت از ارکان اصلی در جنگ های نبوی است. در بازخوانی سیره آن حضرت در جنگ ها، کاملاً روشن است که ایشان در همه غزوه ها و سریّه ها برای مشورت با یاران اهمیت ویژه ای قائل بود. امام رضا علیه السلام درباره این شیوه پیامبر می فرماید:

پیامبر خدا همواره با اصحاب خود مشورت می کرد. سپس درباره آنچه می خواست، تصمیم می گرفت.1

آن حضرت نه تنها خود مشورت می کرد، بلکه به فرستادگان و فرماندهان نیز چنین سفارش می کرد. امام علی علیه السلامدر این باره می فرماید:

یکی دیگر از محورهای سفارش های نبوی، توجه به پایداری در برابر دشمنان است. رزمنده مسلمان باید با تمام توان و اعتقاد به حقانیت خود، تا آخرین لحظه نبرد، پایدار بماند و فکر فرار از میدان نبرد را از ذهن دور سازد. پیامبر گرامی اسلام به ابوذر فرمود: خداوند به سه نفر بر فرشتگان مباهات می کند... و سوم، کسی که هنگام حمله دشمن پایدار بماند، در حالی که یاران او فرار کرده اند و او بجنگد تا شهید شود.1 پیامبر در خطبه ای که پیش از احد برای یارانشان خواند، آنان را به پرهیزکاری، بردباری، یقین، تلاش، نشاط و ایمان به آخرت سفارش کرد.2

در بیشتر سفارش های نبوی، موارد ممنوع به سپاهیان و فرماندهان مواردی گوشزد می شد تا رزمندگان رعایت کنند که عبارت بودند از:

1. کشتن کودکان و نوجوانان؛1

 2. کشتن پیران؛2

 3. کشتن زنان؛3

 4. مُثله کردن؛4

 5. نیرنگ های ناجوان مردانه؛5

 6. زیاده روی در کشتن دشمنان؛6

 7. کشتن عابدان صومعه و کلیسا؛7

 8. قطع کردن درختان؛8

 9. ویران کردن خانه ها.9

همچنین فرمانده باید به همه قراردادهای مسلمانان با دشمنان پای بند باشد. حتی اگر یک مسلمان به یک یا چند نفر از مشرکان امان دهد، دیگر مسلمانان نیز باید این پیمان را اجرا کنند.

 پی نوشت ها:

1. همان.

2. همان.

3. همان.

4. همان.

5. همان.

6. همان.

7. بحارالانوار، ج21، ص60.

8. همان.

9. همان.

بی گمان، اگر آتش جنگ افروخته شود، از هر دو طرف نزاع، شماری کشته، زخمی و اسیر خواهند شد و مرگ افراد، پی آمدهای ناگواری همچون یتیمی فرزندان و بی سرپرستی همسران دارد. نظام پیشرفته الهی بر این پایه استوار است که تا جایی که فرمانده مسلمان بتواند، باید از خون ریزی و جنگ جلوگیری کند؛ چون ممکن است بسیاری از جاهلان دشمن نما که در سپاه مقابل قرار دارند، پیام حق را بشنوند و از نبرد چشم بپوشند. بر اساس همین نگاه، پیامبر از مسلمانان می خواست آغازگر جنگ نباشند و حتما پیش از جنگ، مسلمانان، مخالفان را به اسلام دعوت کنند. پس اگر دشمن اسلام را نپذیرفت، ولی حاضر به پرداخت جزیه شد یا از نبرد پشیمان گشت، مسلمانان دست از جنگ بردارند.

این کارها برای آن بود که جنگ بدون خون ریزی پایان پذیرد. شمار غزوه ها و سریّه های مسلمانان بیش از هشتاد مورد است، ولی بیشتر این حرکت های نظامی به جنگ نینجامید.

آنچه در بیشتر سفارش های نبوی پیش از اعزام سریّه ها دیده می شود، این است که در رویارویی با دشمن این مراحل پیموده شود:

1. استدلال منطقی بر حقانیت اسلام: (لاتُقاتِلُوا الْقَوْمَ حَتّی تَحْتَجُّوا عَلَیْهِمْ)؛1

 2. دعوت به توحید و نبوت: (تَدْعُوهُمْ إِلی شَهادَةِ أَنْ لا إِلهَ إِلاّ اللّه ُ وَ أَنَّ مُحَمَّدا رَسُولُ اللّه ِ وَ الْإِقْرارِ بِما جِئْتُ بِهِ مِنْ عِنْدَاللّه ِ)؛2

 3. در صورت پذیرش اسلام، ترک جنگ و دعوت به هجرت به دیار مسلمانان برای بهره مندی از حقوق مادی: (فَإِنْ أَجابُوکُمْ فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ ثُمَّ...)؛3

 4. در صورت نپذیرفتن اسلام، درخواست جزیه برای امنیتی که حکومت اسلامی برای آنها تضمین می کند: (فَادْعُوهُمْ إِلی إِعْطاءِ الْجِزْیَةِ...)؛4

 5. اگر اسلام را نپذیرفتند و حاضر به پرداخت جزیه نشدند و بر جنگ اصرار داشتند، آن گاه شما اجازه دارید به یاری خدا با آنها نبرد کنید: (وَ إِنْ أَبَوْا فَاسْتَعِینُوا بِاللّه ِ عَلَیْهِمْ وَ قاتِلُوهُمْ).5

پیامبر، چهار مرحله را پیش از آغاز نبرد به فرماندهان خود سفارش کرد تا این گونه از خون ریزی جلوگیری شود.

1. دعائم الاسلام، ج1، ص369.

2. همان.

3. همان.

4. همان.

5. همان.