پیامبر در همه کارهای اجتماعی به نظم توجه داشت. نُعمان بن بشیر درباره توجه پیامبر به نظم می گوید:

رسول خدا صلی الله علیه و آله صفوف (نماز) ما را طوری منظم می کرد که گویی تیرها را در تیردان مرتب می کند تا آنکه دید ما از او غافل شده ایم. سپس روزی (برای نماز) بیرون آمد و خواست تکبیره الاحرام بگوید که دید مردی سینه اش را جلو آورده است. فرمود: ای بندگان خدا! صفوف خود را منظم کنید، وگرنه خداوند شما را از هم روگردان می کند (و دچار اختلاف می شوید).1

در بیشتر جنگ ها، پیامبرخدا نظام هایی را برای لشکر ترتیب می داد. چگونگی ایستادن در صف ها و تنظیم گروهان ها و دسته ها، انتخاب فرماندهان برای گروهان ها و گردان ها، مشخص کردن پرچم داران و... از کارهایی است که حضرت پیش از نبرد انجام می داد.

«در جنگ بدر پیامبر صفوف را مرتب می کرد و چوبه تیری که در دست داشت، آهسته به شکم کسانی می زد که از صف جلوتر ایستاده بودند. وقتی پیامبر از مقابل سواد غزیه گذشت، با پشت چوب تیر آهسته به شکمش زد و گفت: مساوی دیگران بایست، ای سواد بن غزیة».2

«در صبح روز احد نیز پیامبر به صف آرایی لشکر پرداخت. آن حضرت پیاده حرکت می کرد و صف ها را مرتب می ساخت و می فرمود: فلانی جلو بیا! یا فلانی عقب برو! اگر ملاحظه می فرمود که شانه کسی جلوست، او را کنارتر می برد و صف ها را چنان راست و مستقیم می آراست که گویی چون تیر راست بودند. چون صف ها آراسته و به نظام شد، مصعب بن عمیر را خواست و فرمود: پرچم را بگیر. مصعب پرچم را برافراشت و آن را پیشاپیش رسول خدا صلی الله علیه و آله می برد».3

یکی از نویسندگان عرب زبان بر این باور است که «تنظیم دسته های نظامی عرب ها در عصر پیامبر، برگرفته از نظامات امپراتوری روم بوده و هر دسته شامل ده نفر بوده و کوچک ترین گروه نظامی را پنج نفر سرباز تشکیل می داده است...

اگر جنگ جویان بسیاری در یک نبرد شرکت می کردند، صف های متعددی پشت سر هم تشکیل می شد و هر صف به جنگ با دشمن می پرداخت و در صورت سست شدن یک صف، صف بعدی به یاری گروه قبلی می شتافت و آیه «إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الَّذینَ یُقاتِلُونَ فی سَبیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ»4 (صف: 4)، به این نظام صف بندی در عصر نبوی اشاره دارد. علی بن ابی طالب علیه السلام نیز بر اساس این شیوه در صفین جنگید.5         

1. میزان الحکمة، ج13، ص6347، ح20335.

2. محمد بن جریر طبرى، تاریخ الامم و الملوک تاریخ طبرى، بیروت، مؤسسه اعلمى، 1403هـ . ق، چ4، ج2، ص149.

3. مغازى تاریخ جنگ هاى پیامبر، ص161.

4. ترجمه آیه: در حقیقت خدا دوست دارد کسانى را که در راه او صف در صف، چنان که گویى بنایى ریخته شده از سرب اند، جهاد مى کنند.

5. المفصل فى تاریخ العرب، ج5، ص442.