اقتصاد از جنبه های مهم زندگی است که اگر درست مدیریت شود از بهترین یاوران انسان در کسب فضایل و رسیدن به کمال مطلوب خواهد بود و اگر به آن بی توجهی شود و یا در اثر سوء مدیریت فردی و یا دولتی، دچار ضعفهای جدی گردد به همان اندازه که آن طرف سازنده است این طرف مخرب، و سببی مهم برای دور شدن انسان از آن فضایل و کمالات خواهد بود.

 اقتصاد از جنبه های مهم زندگی است که اگر درست مدیریت شود از بهترین یاوران انسان در کسب فضایل و رسیدن به کمال مطلوب خواهد بود و اگر به آن بی توجهی شود و یا در اثر سوء مدیریت فردی و یا دولتی، دچار ضعفهای جدی گردد به همان اندازه که آن طرف سازنده است این طرف مخرب، و سببی مهم برای دور شدن انسان از آن فضایل و کمالات خواهد بود.

فقر در کنار کفر

آن حضرت در دعایی، فقر را در ردیف کفر و عذاب قبر قرار داده و از آن به خدا پناه می برد:

اللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِنَ الکُفرِ و َالفَقرِ و عَذابِ القَبرِ.[1]

و در دعایی دیگر، وضعیت خوب اقتصادی را عاملی مهم برای برپایی احکام و واجبات دینی معرفی می کند:

اللّهُمَّ بارِک لَنا فِی الخُبزِ و لا تُفَرِّق بَینَنا و بَینَهُ؛ فَلَولَا الخُبزُ ما صَلَّینا و لا صُمنا و لا أدَّینا فَرائِضَ رَبِّنا.[2]

بار خدایا! براى ما در نان، برکت قرار ده و میان ما و آن، جدایى مینداز. اگر نان نبود، ما نماز نمى‏خواندیم و روزه نمى‏گزاردیم و واجب هاى پروردگارمان را انجام نمى‏دادیم.

در این روایت خصوص نان منظور نیست؛ بلکه نان به عنوان مهمترین شاخصه اقتصادی مطرح شده است. دیگر اینکه سخن حضرت، ناظر به یک تاثیر و یا یک واکنش قطعی نیست؛ بلکه ناظر به یک واقعیت بیرونی است که معمول انسانها در موقعیتهای سخت اقتصادی ایمانشان ضعیف شده و اعمال عبادیشان از رونق می افتد؛ نه اینکه هر که فقیر شد بی دین می شود؛ معنایی که باید در دیگر روایتهای با این مضمون مورد توجه قرار گیرد به خصوص در این روایات مشهور که حضرت می فرماید: «کادَ الفَقرُ أن یَکونَ کُفراً»[3] ؛ فقر و نداری انسان را در آستانه کفر قرار می دهد.

عوامل پیشرفت و توسعه اقتصادی

با مطالعه روایات رسیده از رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله می توان به دست کم پنج عامل موثر در پیشرفت و توسعه اقتصادی دست پیدا کرد که در ادامه، تک تک آنها را برشمرده و توضیحاتی می دهیم:

دانش

رسول خدا صلی الله علیه و آله اساس موفقیت و دستیابی به نتیجه مطلوب در هر کاری را وجود علم و اِعمال دانش در آن کار می دانند و در مقابل، نتایج ویرانگر ورود غیر کارشناسانه به کاری را بیش از فوایدی می دانند که ممکن است چنین ورودی در پی داشته باشد:

مَن عَمِلَ عَلى غَیرِ عِلمٍ کانَ ما یُفسِدُ أکثَرَ مِمّا یُصلِحُ ؛ هر کس بر پایه اى جز دانش رفتار کند، بیش از آن که اصلاح کند، فساد به بار مى‏آورد.[4]

بنابراین برای پیشرفت اقتصادی، لازم است کسانی که در اقتصاد از دانش لازم برخوردار نیستند و می بینند دیگرانی هستند که از دانش و تخصص لازم و یا بیشتری برخوردارند باید کار و تصمیم گیری در این عرصه را به آنها واگذار کنند.

برنامه ریزی

دومین عامل موثر در پیشرفت و توسعه اقتصادی، برنامه ریزی صحیح است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

ما أخافُ عَلى امَّتِی الفَقرَ ولکِن أخافُ عَلَیهِم سوءَ التَّدبیرِ ؛ من بر امّتم ، نه از فقر، که از برنامه‏ریزى نادرست، بیم دارم.[5]

امروز در کشوری زندگی می کنیم که به فضل الهی در چهار فصل سال از نعمت کشاورزی برخوردار است و دریا و معدن و نفت و گاز و ... آن هم آباد؛ با این حال شاهد آنیم که طعم فقر، کام بخشی از مردم ما را تلخ کرده است که به نظر می رسد بخش عمده ای از این نقص، نتیجه سوء مدیریت و برنامه ریزی فردی و یا دولتی در بهره برداری و به کارگیری از این نعمتهای فراوانی است که ما را در برگرفته است.

اگر برنامه صحیح اقتصادی ریخته شد و با مدیریت صحیح به اجرا درآمد، خداوند هم اظهار لطف کرده و با نعمتهای خویش چنین برنامه و اجرایی را زیر پوشش رحمت خود قرار می دهد و به آن برکت می دهد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مَن أحسَنَ تَدبیرَ مَعیشَتِهِ رَزَقَهُ اللّهُ تَبارَکَ و تَعالى‏ ؛ هر کس براى گذرانِ زندگانى خویش به درستى برنامه ریزى کند، خداى تبارک و تعالى روزى اش مى‏بخشد.[6]

کار

برای نشان دادن اهمیت کار و فعالیت برای کسب روزی و تشویق به آن، رسول خدا صلی الله علیه و آله هم بوسه به دست کارگر زد[7] و هم کسی که برای کسب روزی کار می کند را در ردیف مجاهد در راه خدا قرار داد و فرمود:

الْکَادُّ عَلَى عِیَالِهِ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ؛ کسى که در راه تأمین مخارج خانواده‏اش زحمت مى‏کشد، مانند مجاهد در راه خداست‏.[8]

و در مقابل، انسانِ تنبلِ فراری از کار را به دور از رحمت خدا معرفی کرد و فرمود:

مَلعونٌ مَلعونٌ مَن ألقى کَلَّهُ عَلى النّاسِ! مَلعونٌ مَلعونٌ مَن ضَیَّعَ مَن یَعولُ ؛ آن کس که سربارِ دیگران شود، ملعون است، ملعون؛ و آن کس که عائله اش(نانخورانِ خود) را تأمین نکند، ملعون است، ملعون‏.[9]

مصرف

رسول خدا صلی الله علیه و آله در زمینه مصرف، هم از تنگ نظری منع کرده اند و هم از ریخت و پاش؛ آنچه حضرت به آن توصیه می کنند تعادل در مصرف است یعنی مدیریت صحیح در مصرف. آن حضرت می فرمایند:

لا مَنعَ و لا إسرافَ ولا بُخلَ و لا إتلافَ ؛ نه تنگ گرفتن [، پسندیده‏] است و نه ریخت و پاش؛ نه تنگ چشمى و نه تباه کردن [اموال‏].[10] و در مقام ارائه راه حل می فرمایند:

مَنِ اقتَصَدَ فی مَعیشَتِهِ رَزَقَهُ اللّهُ و مَن بَذَّرَ حَرَمَهُ اللّهُ ؛ آن کس که در گذران زندگی اش میانه روى پیشه کند، خداوند، روزی اش مى‏دهد؛ و هر که ریخت و پاش کند، خداوند، ناکامش مى گردانَد.[11]

دولت

نقش مهمی که دولت یا همان مدیریت کلان اجرایی در جامعه اسلامی در زمینه اقتصاد و پیشرفت آن به عهده دارد محور برخی از سخنان رسول خدا صلی الله علیه و آله است. آن حضرت در روایتی، دولتمردانی که اموال عمومی را بسان اموال خود شمرده و در آن تصرف می کنند به دور از رحمت خدا معرفی کرده و می فرماید:

خَمسَةٌ لَعَنتُهُم و کُلُّ نَبِیٍّ مُجابٍ: الزّائِدُ فی کِتابِ اللّهِ وَ التّارِکُ لِسُنَّتی وَ المُکَذِّبُ بِقَدَرِ اللّهِ وَ المُستَحِلُّ مِن عِترَتی ما حَرَّمَ اللّهُ وَ المُستَأثِرُ بِالفَی‏ءِ (وَ) المُستَحِلُّ لَه ؛پنج تن هستند که من و هر پیامبرِ پذیرفته‏ دعایی، آنان را نفرین کرده‏ایم: هر که به کتاب خدا چیزى بیفزاید؛ آن که سنّت مرا وا گذارد؛ کسى که تقدیر خداوندى را ناراست بشمرد؛ هر که درباره خاندان من، حرام خداى را حلال داند؛ و آن کس که اموال عمومى را براى خویش حلال دانسته، از آن، بهره بردارى شخصى کند.[12]

در فرهنگ اسلام دولت و تمام کسانی که در این چهارچوب مسئولیت خدمت رسانی به جامعه اسلامی را برعهده گرفته اند باید خود را امانت دار اموال عمومی دانسته و جز به مقدار مشخصی که از بیت المال مسلمین برای آنها حقوق و مزایا در نظر گرفته شده به ذره دیگری چشم طمع نداشته باشند.

اگر این محورها که تنها به گوشه ای کوچک از آنها اشاره شد در نظام اقتصادی کشور اسلامی دیده شود و یا بیش از پیش در برنامه اجرایی قرار گیرد شاهد توسعه و پیشرفتی در اقتصاد خواهیم بود که یاری دهنده جامعه اسلامی در رسیدن به قله های تکامل و دستیابی به فضایل عالی انسانی خواهیم بود.

پی نوشت:

1.       من لایحضره الفقیه 2/543

2.       کافی 5/73

3.       کافی 2/307

4.       کافی 1/44

5.       عوالی اللآلی 4/39

6.       اسد الغابة 5/336

7.       اسد الغابة 2/420

8.       عدة الداعی، ص82

9.       کافی 4/12

10.   عوالی اللآلی 1/296

11.   کافی2/122

12.   کافی 2/

منبع: تبیان