پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمود:
دل ها بر دوستی کسی که به آنها احسان می کند و دشمنی کسی که به آنها بدی می کند، آفریده شده است.1 هدیه، دشمنی و کینه را از بین می برد.2
احسان و بخشش به دشمن در پرداخت زکات، یکی از بزرگ ترین عبادت هاست؛ زیرا یکی از سهم های هشت گانه زکات، سهم «مؤلّفه قلوبهم» است.3 بدین ترتیب، بخشی از زکات به کافران یا تازه مسلمانان سست ایمانی می رسد که با دریافت آن، دل هایشان به سوی اسلام گرایش می یابد یا زیان آنها برطرف می شود.
پیامبر خدا، از بیت المال، بخشش های مالی فراوانی به غیرمسلمانان می کرد که در جلب نظر آنان مؤثر بود. همچنین دسته های نمایندگی که به خدمت ایشان می رسیدند، بیشتر جایزه می گرفتند.4 در تقسیم غنیمت های جنگی نیز گاه چنین ملاحظه هایی را در نظر می گرفت. برای نمونه، پس از جنگ حنین، رسول گرامی به منافقان و افرادی که بین کفر و ایمان هنوز تردید داشتند یا تازه مسلمان های سست عنصر، سهم های فراوانی مرحمت می فرمود. از جمله به ابوسفیان، 100 شتر و 40 اوقیه5 نقره؛ به معاویه بن ابی سفیان و یزید بن ابی سفیان همین مقدار، به حکیم بن حزام، 200 شتر و به شماری دیگر 100 شتر یا کمتر بخشید. این شیوه تقسیم کردن سبب اعتراض عده ای از جمله عباس، عموی حضرت شد که پیامبر دستور داد به او نیز چیزی بدهند. در این تقسیم، رسول خدا صلی الله علیه و آله به انصار چیزی نداد و این سبب گله مندی آنها شد. حضرت آنان را گرد آورد و برایشان سخن گفت تا آنکه همگی گریستند و از گفته خود پشیمان شدند.6

ستایش خوبی های طرف مقابل، راه را برای پذیرش حق می گشاید. در جریان شرف یابی وفد عبدالقیس از (نمایندگان قبیله عبدالقیس) به محضر رسول اکرم صلی الله علیه و آله، آن حضرت خطاب به عبدالله أشبحّ، یکی از اعضای هیئت فرمود: «دو خصلت داری که خدا آن دو را دوست می دارد.» عبدالله پرسید: «کدام دو خصلت؟» حضرت فرمود: «بردباری و شتاب نکردن.» عبدالله پرسید: «این خصلت ها در من پیدا شده یا در سرشت من بوده است؟» رسول خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: «در سرشت تو بوده است.» او در مدتی که نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بود، مسائلی درمورد فقه و قرآن از آن حضرت پرسید و پیامبر هنگام دادن هدیه ها، عبدالله را بر دیگران برتری داد.1

زیاده روی و بزرگ نمایی، افراط در دوستی به شمار می آید و امامان شیعه گرفتار کسانی بودند که به دلیل شدت محبت، آنان را از جایگاه بندگی خارج می ساختند. رسول خدا صلی الله علیه و آله با احساس خطر نسبت به این امر، خطاب به علی علیه السلامفرمود:
اگر نمی ترسیدم که طایفه ای از امت من آنچه را نصرانیان درباره عیسی علیه السلام گفته اند، درباره تو بگویند، امروز درباره ات سخنی می گفتم که بر گروهی از مسلمانان نگذری، مگر آنکه خاک زیر پای تو را (به تبرک) برگیرند.1

رسول خدا صلی الله علیه و آله همیشه حتی در جنگ ها نیز به اخلاق پای بند بود. از مصداق های این ویژگی، واقعه ای است که در جنگ بدر روی داد و در آن، مسلمانان زودتر به چاه های بدر رسیدند و در کنار نزدیک ترین چاه موضع گرفتند. پس حوضچه ای ساختند و آن را از آب پر کردند و بقیه چاه ها را پر کردند. به تصریح ابن اسحاق هنگامی که قریش خواستند آب بنوشند، رسول خدا صلی الله علیه و آله اجازه داد و آنها آزادانه آب برداشتند.1
بخشودن اسیران جنگی نیز از مکارم اخلاقی رسول خدا صلی الله علیه و آله در جنگ ها بود. آن حضرت پس از جنگ حنین که به شکست قبیله هوازن انجامید، به درخواست تنی چند از نمایندگان این قبیله، شش هزار اسیر آنان را بدون گرفتن فدیه، بخشود و آزاد کرد.2
اعلام عفو عمومی در ماجرای فتح مکه نیز از مصداق های کرامت اخلاقی پیامبر در نبرد است.3 به جز آن، نهی از مثله کردن و قطعه قطعه کردن کشته های دشمن نیز اعتدال درونی رسول خدا صلی الله علیه و آله را نشان می دهد. همه اینها در زمانی بود که مردم برای عقده گشایی، کشته های دشمن را تکه تکه می کردند. علی علیه السلام در آخرین لحظه های حیات خویش با سفارش به پرهیز از مثله کردن قاتلش فرمود:

انسان بدی های شخص مورد علاقه و خوبی های دشمن خود را نبیند. رسول گرامی اسلام هم جنبه های منفی دوستان خود را یادآور می شد و هم جنبه های مثبت و فضیلت های اخلاقی دشمنان خویش را می ستود. علامه مجلسی نقل می کند:
در یکی از نبردها، رسول خدا صلی الله علیه و آله با اصحاب از مدینه خارج شدند. اصحاب گفتند: یا رسول الله! بنی ضمره نزدیک ما هستند و ما از اینکه در غیابمان به مدینه هجوم آورند یا با قریش علیه ما همکاری کنند، در هراسیم. خوب است اول به آنان حمله بریم. بنی ضمره در آن روزگار با رسول خدا صلی الله علیه و آله در صلح به سر می بردند. حضرت در پاسخ اصحاب خود با اشاره به نیکی های بنی ضمر، فرمود: «هرگز! آنان نیکوکارترین عرب نسبت به والدین و صله رحم کننده ترین عربند و پیش از همه به عهد خود وفادارند.»1
از اینجا روشن می شود که رفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله با دشمنان براساس اعتدال و به دور از زیاده روی بود و همواره خوبی های آنان را در نظر داشت.